ابن‌مأمون احمد بن علی الزوالاِبْنِ مأْمون، احمد بن علی الزوال (ذیقعده ۵۰۹ -۱۹ شعبان ۵۸۶/ آوریل ۱۱۱۶-۲۱ سپتامبر ۱۱۹۰)، نحوی، لغوی، محدث و خطاط است. ۱ - زندگیاو از نادر کسانی است که زندگی‌نامه خود را نوشته و یاقوت عیناً آن را نقل کرده است. گفته‌های دیگران نیز بیش‌تر نقل از همین زندگی‌نامه است. جد اعلای او مأمون خلیفه بود و به همین سبب است که وی نیز به ابن مأمون شهرت یافته است. ابن مأمون در محله درب فیروز بغداد زاده شد و چون درگذشت در محله باب حرب همان شهر به خاک سپرده شد. [۳]
قفطی، علی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
پدرش در دوران خلافت مستظهر (۴۸۷-۵۱۲ق/۱۰۹۴- ۱۱۱۸م) و بعد در عهد مسترشد (۵۱۲ -۵۲۹ق/۱۱۱۸- ۱۱۳۵م) مدتی ریاست «دیوان زمام» را به عهده داشت. ۲ - اساتیدابن مأمون در اوان جوانی قرائات دهگانه را به همراه اسماعیل بن جوالیقی (پسر ابومنصور جوالیقی ) نزد ابوبکر علی مرزوقی و فنون خوشنویسی را نیز نزد حسن بن منصور جزری آموخت. وی مدت ۱۱ سال در مصاحبت ابومنصور جوالیقی (د ۵۳۹ق/۱۱۴۴م) بود و نحو و لغت را از او آموخت و کتاب‌های متعددی نیز نزد او خواند. ابن مأمون از استادان و مشاهیر عصر خود از جمله ابن الحصین و ابوالعز ابن کادش و بدر مولی عبدالمحسن حدیث شنید. [۷]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، ج۱، ص۱۱۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۸]
قفطی، علی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۳ - راویانابن دبیثی گوید که از وی حدیث شنیده و ابوالفتوح ابن حصری از او روایت کرده است. [۹]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، ج۱، ص۱۱۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴ - فعالیتهاابن مأمون در ۵۳۴ق/۱۱۴۰م منصب قضای دُجَیل‌ِ بغداد را به عهده گرفت [۱۱]
قفطی، علی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
و مدتی در این سمت باقی ماند، اما همین‌که مستنجد به خلافت (۵۵۵ -۵۶۶ق/۱۱۶۰-۱۱۷۱م) رسید، بر قضات سخت گرفت و اموال بسیاری از آنان از جمله ابن مأمون را مصادره کرد. وی مدت ۱۱ سال یعنی تا پایان خلافت مستنجد در چنین وضعی به سر برد، ولی با روی کار آمدن مستضی‌ء (۵۶۶ - ۵۷۵ق/۱۱۷۱- ۱۱۷۹م) مورد لطف وی قرار گرفت و با وساطت وزیر عضدالدوله در برخی امور حکومتی به کار گمارده شد.۵ - در ادبابن مأمون شعر نیز می‌سرود و یاقوت شش بیت از اشعار او را ضبط کرده است. ۶ - آثار۱. اسرار الحروف ، که در آن از مخارج و مواضع حروف و اشتقاق اسم‌ها و آراء مختلف علمای لغت در این باره به بحث پرداخته بود؛ ۲. شرح کتاب فصیح ثعلب. [۱۸]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۸۸.
۷ - فهرست منابع(۱) بغدادی، هدیه. (۲) ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۳) قفطی، علی، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۴) یاقوت، ادبا. ۸ - پانویس۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌مأمون»، ج۴، ص۱۷۱۸. |